De eerste gast die aan het woord kwam, Jan Jongert, is architect en initiatiefnemer van Superuse Studios. Hij hield een pleidooi om de milieu-impact van circulair ontwerpen inzichtelijk en meetbaar te maken. Door hier aandacht aan te schenken is een vergelijking met de impact van de traditionele bouw mogelijk. Dan wordt duidelijk dat er met circulair ontwerpen en bouwen milieuwinst te halen is. Jongert houdt zich zo’n twintig jaar bezig met circulair ontwerpen, waarbij het hergebruik van materialen een centraal thema is. In zijn ‘open’ ontwerpproces worden acht stappen gezet (afbeelding). Een belangrijke stap is het maken van een oogstkaart waarbij de beschikbare en mogelijk geschikte materialen in kaart worden gebracht. Materialen die de ‘ingrediënten’ vormen van een ontwerp. Daarbij is de afstand tot de bouwplaats ook een aandachtpunt in verband met de vermindering van de CO2 uitstoot die gepaard gaat met het transport van materialen. Jongert illustreerde zijn ontwerpaanpak met de ontwikkeling van het KEVN-paviljoen dat onlangs werd gerealiseerd in de wijk Woensel-West. Een beeldbepalend element van het paviljoen zijn de hergebruikte spanten afkomstig uit een oude kippenschuur uit Voorschoten. Het paviljoen is gebouwd op een fundering van drie lagen stelconplaten afkomstig van Strijp-S. De enige nieuwe materialen die zijn toegepast zijn het isolatieglas en de dakbedekking.

Michael Bol benadrukte de noodzaak van een systeemverandering in de bouw. Hij is architect-directeur van Buro Kade en initiatiefnemer van The New Block. Dit initiatief zal de komende vijf jaar zijn ondergebracht in een paviljoen op Strijp-S met als doel om het circulaire bouwen in al zijn aspecten te agenderen (afbeelding). Volgens Bol zijn er nieuwe en meer open samenwerkingsvormen nodig. Hij maakte een vergelijking met het traditionele proces van aanbesteden. Dat is ingestoken op het beperken van risico, terwijl circulaire processen nog heel vaak zoektochten zijn. Welke gebruikte materialen zijn er beschikbaar en wat zijn de eigenschappen? Zijn die materialen ook volgen wet- en regelgeving geschikt? Wat is de milieuwinst opzichte van nieuwe materialen? Veel is dus bij de start van een circulair ontwerpproces niet bekend, en daarmee ook een ‘risico’. Bol noemde als voorbeeld de brandwerendheid van hergebruikte materialen. Daar zijn in de regel niet zo maar gegevens over beschikbaar, dus dan moet dat worden onderzocht en dat kost tijd en geld. Jongert bevestigde dit beeld en vulde tijdens het nagesprek aan dat zijn bureau zo’n 20% meer uren besteedt als een ontwerpproces circulair is ingestoken. Kennisontwikkeling, meer transparantie, het uitwisselen van ervaringen, maar ook alternatieven voor het aanbesteden en financieren van projecten zijn volgens Bol cruciaal. Maar kennis en goede bedoelingen zijn niet voldoende. Een belangrijk conclusie is dat circulair ontwerpen ten opzichte van traditionele, lineaire aanpak vooralsnog duurder is. En, daar ligt een taak voor de overheid, die meer dwingende instrumenten zal moeten inzetten om de eigen circulaire ambities te kunnen realiseren. Dat concluderen ook de auteurs van de Integrale Circulaire Economie Rapportage (ICER 2021), die net voor aanvang van de Week van de Circulaire Economie verscheen. Milieuschade moet verrekend worden in de prijzen van producten en diensten, en wet- en regelgeving mag circulaire initiatieven niet benadelen ten opzichte van bestaande productiepraktijken, stellen de auteurs. Pas ontstaan er grotere kansen voor een circulaire aanpak.

Marlies Zuidam en Emile van Vugt, architecten en partners van FAAM architects, koppelen circulair ontwerpen aan een meer holistische ontwerpbenadering. Deze noemen ze regeneratief ontwerpen. In deze benadering is er naast aandacht voor hergebruik en circulariteit ook aandacht voor het ‘menselijk welbevinden’, ecologie, energie en de toepassing van biobased materalen. Deze aspecten komen samen in een recent ontwerp voor een nieuw woongebouw op landgoed Eikenburg dat momenteel wordt gerealiseerd. Het project wordt gebouwd op de plek van een gesloopt paviljoen. Tal van onderdelen uit het gesloopte gebouw worden opnieuw toegepast: trappen, stalen kolommen en balken, en stenen van bestrating en ondergronds metselwerk. Van Vugt memoreerde dat ook niet-materiele aspecten kunnen worden hergebruikt. Zo zijn de ruimtelijk kwaliteiten van het gesloopte paviljoen, zoals de verweving van landschap en gebouw, de horizontale geleding en de doorwaadbaarheid van paviljoen op het maaiveld, geanalyseerd en ‘hergebruikt’ in het nieuwe gebouw (afbeelding). De structuur van het paviljoen wordt in CLT gerealiseerd. Hierbij wordt duurzaam gegroeid hout wordt gelamineerd tot wand- en vloerelementen (Cross Laminated Timber). De toepassing van hout zorgt voor een aangenaam binnenklimaat en is 100% recyclebaar. Tijdens de groei van het hout is bovendien CO2 opgeslagen en dus niet vrijgekomen in de atmosfeer. Bovendien hebben Zuidam en van Vugt veel geïnvesteerd in kennis van het bouwen met geprefabriceerde houten onderdelen. Het betekende vooral het vinden van goede samenwerkingspartners en het anders organiseren van het proces. Transparantie en inzicht in het belang van de partners in het proces is een belangrijk aandachtpunt. In Eikenburg werken Zuidam en Van Vugt samen met woningcorporatie Trudo een opdrachtgever die openstaat voor deze vernieuwingen en tegelijk op een andere manier over waardecreatie durft na te denken. Want vooralsnog is bouwen in CTL nog iets duurder dan traditioneel bouwen.

De digitale bijeenkomst over Circulair Ontwerpen vond plaats op donderdag 4 februari 2021. Te gast waren Jan Jongert (Superuse Studios), Marlies Zuidam en Emile van Vugt (FAAM architects) en Michael Bol (Buro Kade / The New Block). Gespreksleiding: Erna van Holland. 78 bezoekers. Verslag: René Erven. Afbeelding: The New Block. Bekijk hier de opname van de bijeenkomst.